کلاف سردرگم رابطه کتاب‌های کمک درسی و کنکور

کلاف سردرگم رسیدن به پاسخ این مساله که نیاز به کلاس های کنکور و کتاب های کمک درسی و بعضا صرفا تجاری از کجا نشات می گیرد، زوایای پنهان بسیاری دارد که در این مطلب به برخی‌شان پرداخته شده است.

این روزها هر ساعت از شبانه روز، عموما هر شبکه سیما را که نگاه کنید از دیدن و شنیدن تبلیغ کلاس کنکور یا کتاب های کمک درسی بی نصیب نمی شوید. برخی به شوخی می گویند همین روزهاست که رسانه ملی درباره فواید تست زنی برنامه پزشکی را روی آنتن ببرد. نکته اما اینجاست که این وضعیت نابسامان و پر نقد – با در نظر گرفتن این حقیقت که هیچ مسئولیتی از گردن رسانه ملی برای در اختیار گذاشتن این فضای گسترده تبلیغی کم نمی کند- خود معلول عللی است. اگر به دنبال کاری اثر گذار در عرصه تعلیم و تربیت باشیم باید علل را واکاوی و تغییری در آنها ایجاد کنیم. اینجاست که علل ایجاد چنین بازار پر دامنه مخربی را باید در دو نهاد جستجو کرد: خانواده و آموزش و پرورش و البته در موضوع پر چالش کنکور.

بسیاری از کارشناسان معتقد هستند خانواده ها سال هاست تمام فکر و ذکرشان از همان روزهای اولی که فرزندشان را به مدرسه می فرستند این است که او را دکتر و مهندس کنند. حتی پیش از آنکه درکی از این موضوع داشته باشند که خلاقیت و استعداد فرزندشان در چه مسیری است و اینکه میزان علاقه به درس و تحصیل و حتی توانایی یادگیری او در چه سطحی است این فکر در ذهن آنها کلید خورده است و این توقع در آنها و سپس فرزندانشان ایجاد شده است.

هزینه 8هزار میلیارد تومانی کنکور

همین مساله بازار داغی را مهیا کرده است که کسانی برای کمک به این خانواده ها برای موفقیت های اجباری فرزندانشان وارد میدان شوند. دیگر اعداد و ارقام کلاس های کنکور بر کسی پوشیده نیست. سال گذشته معمولی ترین پکیج درسی آموزشگاه های کنکور از قیمت 300هزار تومان شروع می شد. گفته می شود این آموزشگاه ها تنها از راه فروش همین دی وی دی ها ماهانه مبلغ میلیاردی سود دارند. در کشور بالغ بر 10 موسسه کنکور بزرگ در کشور وجود دارد و البته موسسات و ناشران کتاب های کمک درسی فراوانی که حالا به قدری رشد کرده اند و در بازار جای خود را باز کرده اند که باید گفت یکی از علل حذف نشدن کنکور را باید در وجود همین بازار حاشیه ای جستجو کرد. جمله پر تکرار: «مافیای کنکور ایران رقمی معادل هشت هزار میلیارد تومان از طرق مختلف به جیب می‌زنند و با توجه به چنین گردش مالی بالایی، مانع حذف کنکور می‌شوند» را بارها در رسانه ها خوانده و شنیده ایم.

اما آیا گسترش بی رویه این بازار و تاثیرگذاری غیر قابل انکار آنها در امر تعلیم و تربیت یک رابطه یکسویه است؟ حتی حالا هم که بحث تاثیر سوابق تحصیلی به صورت قطعی در کنکور مطرح است -فارغ از انتقاداتی که به آن وارد است- راه جدیدی را برای همین موسسات ایجاد کرده، گویی آموزش و پرورش از هر سویی بچرخد این بخش قابلیت همسویی با آن را پیدا می کند تا راهی میان دانش آموزان پیدا کند و این نشان می دهد که علتی بزرگ تر در دل دستگاه تعلیم و تربیت کشور وجود دارد که باید آن را واکاوی کرد.

آموزش و پرورش که در این سال ها برای ایجاد تحول در زمینه تعلیم و تربیت اسناد مهمی را به تصویب رسانده است- از جمله سند تحول بنیادین و یا مصوبه اهداف دوره های تحصیلی یا ابلاغیه ممنوعیت ورود هر گونه کتاب کمک درسی و کلاس تست زنی به دوره ابتدایی-، شاید از این نکته غافل است که زمینه هایی در آموزش و پرورش خود زمینه ساز و علت ایجاد شبکه گسترده این کتاب ها و کلاس های تجاری است.

نیازبه کتاب کمک درسی

منصوره حقیقت مادر دانش آموز پایه نهم یکی از دبیرستان های تهران است. او هنوز فرزندش را در هیچ کلاس کمک درسی ثبت نام نکرده اما در این سال ها کم هزینه بابت تهیه کتاب های کمک آموزشی نداده است. وقتی کتاب های درسی آنقدر سخت نوشته می شود که معلم خودش به دانش آموزان اصرار دارد از یک کتاب کمکی استفاده کنند، من هم برای موفقیت بچه ام مجبورم این هزینه را بکنم. حتی می دانم برخی مدارس خودشان کتاب مشخصی را معرفی می کنند.

دردسر اصلی ما از پایه دهم شروع می شود و از حالا پسرم یک لیست از کلاس ها و کتاب هایی که برای کنکورش مفید است تهیه کرده. پسرم خیلی نگران است چون رقابت در کنکور هر روز سخت تر می شود و ما فقط کنار او هستیم تا به موفقیتی که می خواهد برسد.

وقتی کتاب های درسی آنقدر سخت نوشته می شود که معلم خودش به دانش آموزان اصرار دارد از یک کتاب کمکی استفاده کنند، من هم برای موفقیت بچه ام مجبورم این هزینه را بکنم. حتی می دانم برخی مدارس خودشان کتاب مشخصی را معرفی می کنند

او با این حرف که خانواده ها خود مقصر ایجاد بازار کلاس های کنکور شده اند مخالف است و در این باره اظهار کرد: امروز مد شده همه خانواده را مقصر می دانند. هیچ کس نمی گوید معلم چقدر سر کلاس کم کاری می کند یا همان معلم ها در کلاس های کنکور درس می دهند یا حتی کتاب های کمک درسی می نویسند. بچه من کلاس هشتم یک معلمی داشت که اگر با او کلاس خصوصی نمی گرفتیم نمره خوبی به پسرم نمی داد. چرا آموزش و پرورش اینها را نمی بیند؟

امید پارسایی پدر دانش آموز دیگری است که او هم در پایه نهم تحصیل می کند و معتقد است کلاس های کمک درسی نه تنها بد نیست بلکه کم کاری مدارس را جبران می کند. او که پسرش در مدرسه ای نمونه دولتی درس می خواند می گوید هزینه ای که می خواسته برای پسرش در مدرسه غیردولتی کند را برای همین کتاب ها و کلاس ها گذاشته است. او در این باره گفت: من به مدرسه به این عنوان که بتواند پسرم را در کنکور موفق کند، اعتقادی ندارم. آنها درس روزمره را می دهند. اصلا در آن سطحی به بچه ها درس نمی دهند که در کنکور بتوانند موفق شوند. اگر قرار است مدرسه این کار را نکند پس چرا اصلا کنکور گذاشته اند و اگر کنکور هست چرا به من مدام می گویند کلاس کنکور بد است؟ فرزند من قرار است با کسا نی رقابت کند که همین کلاس ها را رفته اند وگرنه نمره هایش در مدرسه خیلی خوب است.

مقصر کتاب های درسی

نهال عظیمی هم که مادر دانش آموز پایه هفتمی است، مقصر اصلی زیاد شدن کلاس های کنکور و کتاب های کمک آموزشی را کتاب های درسی می داند. او در این باره گفت: شما کتاب های درسی بچه ها را ورق بزنید. حتی در دوره ابتدایی هم برخی از این کتاب ها برای من مادر هم قابل درک و فهم نیست و برای آموزشش نیاز به یک کمکی در خانه دارم تا مطالب را بهتر بتوانم به پسرم یاد بدهم. معلم ها هم از همین کتاب ها استفاده می کنند. چرا کتاب های درسی را یکجور نمی نویسند که نیازی به این کتاب ها و کلاس ها نباشد؟ خود آموزش و پرورش از این بازار یک سودی می برد.

معاون یکی از مدارس پسرانه تهران در مقطع متوسطه اول که نخواست نامش ذکر شود با بیان این موضوع که آنها نمی توانند خانواده ها را مجاب کنند که فرزندانشان را به کلاس های کنکور و تست نفرستند، گفت: البته ما خودمان برخی از کتاب های کمک درسی که استاندارد است را پیشنهاد می دهیم. اما اجباری در آن نیست. برای درک برخی از مفاهیم درسی به تمرین بیشتری نیاز هست که در کتاب درسی نیست.

وی ادامه داد: وزیر آموزش و پرورش تلاش جدی برای حذف این کلاس های کنکور و کتاب های تست زنی دارد انجام می دهد که بسیار کار خوبی است اما آن چیزی که ما از نزدیک شاهدش هستیم این است که در نهایت یک کنکوری هست و همه نگاه بچه ها به آن سمت است و برای همین در این شرایط به نظرم ممکن نیست بتوان این کلاس ها و کتاب ها را حذف کرد. در دوره ابتدایی اتفاقات خوبی افتاده اما خیلی از کارشناسان آموزشی معتقد هستند برخی مفاهیم در دوره ابتدایی سخت بیان شده و کودک و والدین به کتابی ساده تر برای درک آنها نیاز دارند. یکی از مشکلات هم این است که نظام آموزشی و درسی نسبت به دوره ای که پدر و مادرها تحصیل می کردند تغییر کرده و شیوه و روش تدریس عوض شده و آنها هم در کمک به فرزندانشان احساس ناتوانی می کنند.

نقش بخش خصوصی

مانند هر پدیده دیگری نمی توان بحث کنکور، کلاس های کنکور، مافیای کنکور، تجارت کنکور، کتاب های کمک درسی و…. را از یک زاویه دید و از یک زاویه به آن حمله کرد. زوایای پنهان در بررسی پدیده ها همواره نکات طلایی را در درون خود پنهان دارند. برای درک بهتر زوایای دیگر نگاه کردن به این پدیده با هامون سبطی مدیر مسئول سابق انجمن فرهنگی ناشران آموزشی که کارشناس حوزه آموزشی است، موضوع را در میان گذاشتیم.

در اسناد آموزش و پرورش این موضوع به طور شفاف ذکر شده است که بخش خصوصی باید در حیطه آموزش نقش داشته باشد و اتفاقا نقشی که برای بخش خصوصی در نظر گرفته شده، پر رنگ است. در این اسناد آمده است که بخش خصوصی در تولید کتاب های درسی باید دخیل باشد. این موضوع در راستای سند تحول بنیادین است.

سبطی در توضیح بیشتر گفت: طبق قانون آموزش و پرورش و سازمان پژوهش مکلف شده است که از بخش خصوصی برای ارزیابی کتاب های درسی و تولید آنها کمک بگیرد. من زمانی که مدیر مسئول انجمن ناشران کتاب های آموزشی بودم در دفتر پژوهش چندین جلسه با رئیس آن داشتم و در نهایت قرار شد مشارکت حداقلی صورت بگیرد اما این اتفاق نیفتاد. از طرف دیگر ما جشنواره رشد را داریم که در آن کتاب های کمک آموزشی ارزیابی می شود. رد پای رانت و موارد خلاف در ارزیابی این جشنواره به وضوح دیده می شود مثلا قرار است در پایان کتاب های شایسته معرفی شود اما در نهایت کتابی معرفی می شود که صرفا حل المسائل است.

خلاء تالیفات کتاب های درسی

ما مدام دم از غرب زدگی می زنیم اما کتاب های فیریک و شیمی و زیست ما وصله کردن کتاب های مرجع غربی است، اظهار کرد: وقتی کتاب ها وصله وصله می شود، انسجام ندارد و دانش آموز و دبیر نیازمند کتاب هایی می شوند که اسمش را گذاشته ایم کتاب های کمک آموزشی که برخی از آنها کاملا آموزشی است. اگر برخی از این کتاب های استاندارد در بازار نباشد عملا معلم و دانش آموز در فهم کتاب ها دچار مشکل می شوند. البته در هر صنفی یک سری کلاهبردار هم پیدا می شود که باز در خود سیستم به آنها بها داده می شود. در کنار کتاب های خوب آموزشی افراد بسیاری هم هستند که از خلاء تالیف کتاب های درسی سواستفاده می کنند.

این کارشناس آموزشی درباره این موضوع که کتاب های درسی جدیدا بیشتر از جانب غلط هایش مورد نقد قرار می گیرد، گفت: تغییرات کتاب های درسی اولین بار نیست که اتفاق می افتد و دو دهه پیش نیز نظام آموزشی تغییر کرد. در آن زمان حساسیت اخلاقی مردم بیشتر بود. یادم نمی آید اینهمه اعتراض نسبت به غلط های کتاب بشنویم. من که متخصص امر زبان شناسی هستم بگویم که تعداد بالای غلط ها در این درس فقط باعث رسوایی شده است بلکه نوع غلط هاست که قابل چشم پوشی نیست. در حالیکه بیش از 30 نفر به عنوان ویراستار نامشان پشت کتاب ذکر می شود، آنوقت یک کتاب دویست صفحه ای با اینهمه نظارت اشتباهاتی دارد که صدای همه را در آورده است که همه اشتباهات نشانه عدم پختگی و کم دانشی نویسنده است. برای یک نویسنده نوشتن کلماتی چون «گزارشات» یا«دستورات» یک تابوست و تنها از قلم ناپخته می تراود. یعنی نویسنده اصلا مفهوم این اصل نگارشی را درک نکرده است.

نبود نظارت

در این شرایط اگر بخواهیم جلوی کلاس های کنکور را بگیریم تیم های مخفیانه کلاس های زیرزمینی شکل می گیرد، تصریح کرد: بارها گفته ام مشکل این نیست که بخش خصوصی در امر آموزش مشارکت دارد بلکه موضوع این است که بخش دولتی نظارت خود را تعطیل کرده است و قسمتی از بخش خصوصی که دنبال منافع ملی نیست نفوذ کرده در بدنه دولت و برای خودش جایگاه باز کرده و حالا که کار از کار گذشته است متوجه فساد فراگیر شده ایم و داد مافیای کنکور سر می دهیم که باعث همه مشکلات است.

سبطی با بیان اینکه مدل های مختلفی از کلاس های کمک آموزشی یا کتاب های آموزشی وجود دارد، گفت: نباید همه مسائل را این میان با هم مخلوط کنیم. مشکل با کلاس های کنکور قارچی است که وعده های دروغ می دهند یا کتاب هایی که صرفا حل المسائل است یا افرادی که در این بازار سودجویی می کنند وگرنه به طور طبیعی دانش آموزانی ضعیف وجود دارند که به آموزش فراتر از مدرسه نیاز دارند.

این دانش آموز اگر تنها به کتاب درسی تکیه کند بخشی از موارد برایش نامفهوم می ماند. برای همین به کمک نیاز دارد و این کمک در بخش خصوصی درست رخ بدهد اصلا بد نیست اما از سوی دیگر متاسفانه سوالات امتحان نهایی طی دو سه دهه نعل به نعل کتاب های درسی طراحی شده و جنبه تحلیلی را از دانش آموز گرفته و او را به سمت حفظ کردن سوق داده است.

در واقع او را به سمت درک درست مساله نبرده است. اما کنکور اینگونه نیست. ببینید کتاب درسی موضوع انتزاعی نیست که در کلاس تدریس شود و محدودیت صفحه و زمان داشته باشد. به تمرین نیاز دارد. بنابراین اینکه انتظار داشته باشیم کتاب کمک آموزشی حذف شود فراتر از انتظار واقعی است. اما سودجویان با کتاب های حل المسائل و دوباره حافظه محور یک استراتژدی جدید برای آموزش ایجاد کرده اند.

اگر دانش آموزان ما مقهور تبلیغات صدا و سیما و چند تاجر نشوند می توان از این بحران عبور کرد.مدیر مسئول سابق انجمن کتاب های کمک اموزشی در پاسخ به این پرسش که اگر دانش آموزی دسترسی به هیچ کلاس کنکوری نداشته باشد آیا نمی تواند در کنکور موفق شود، گفت: اصلا اینگونه نیست و ما رتبه های خوبی در مناطق محروم داشته ایم که کلاس کنکور هم نرفته اند. اما عموما از کتاب هایی که بتواند به آنها در فهم بیشتر مطالب کتاب درسی کمک کند، استفاده کرده اند.

شاید باورش سخت باشد اما آنچه در این گزارش آمد تنها مقدمه ای است بر گرهی که در رابطه دوسویه آموزش و پرورش و کلاس های کنکور وجود دارد. مقدمه ای که به ما از عدم نظارتی که مافیای کنکور را بزرگ کرد می گوید. از کتاب های درسی پر غلط و نیاز به کتاب راهنما، از معلمانی که راه را برای ورود کتاب های کمک درسی باز کرده اند، از مولفانی که از کتاب های خارحی کپی برداری می کنند، از سهم به حق بخش خصوصی در امر آموزش که با هدایت نکردن آن بخشی از آن بیراهه رفته است، از والدینی که تنها راه موفقیت فرزندانشان را در موفقیت در کنکور می بینند، از دوگانگی امتحانات نهایی و کنکور، از سهم رسانه ملی در گسترش نیاز به کلاس های کنکور و کتاب های کمک آموزشی و خلاصه کلاف سردرگم یک مساله: نیاز به کلاس های کنکور و کتاب های کمک آموزشی و گاه صرفا تجاری دقیقا از کجا نشات می گیرد؟ پاسخ به این پرسش قطعا نیاز به واکاوی زوایای دیگری نیز دارد.