سربازی در ایران

سربازی در ایران به خدمت سربازی عمومی گفته می‌شود که بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تمام مردان بالای 18 سال ایرانی، به جز مواردی که استثنا شده‌اند، باید به خدمت سربازی بروند. در ایران برای اولین بار لایحهٔ خدمت اجباری نظام وظیفه در سال 1303 توسط رضا شاه به مجلس شورای ملی چهارم تقدیم شد و به رغم مخالفت ملاکان بزرگ و روحانیون،[1] قانون نظام اجباری که مشتمل بر سی و شش ماده بود در جلسه 178 مجلس شورای ملی دوره 5 مورخ شنبه شانزدهم خرداد 1304 به تصویب رسید.

در ایران بسیاری (به ویژه پسران) بر این باورند که خدمت سربازی هدر دادن 2 سال از بهترین سال‌های عمرشان است درحالیکه برخی (از جمله مقامات نظامی) آن را حرکتی جهادی و جهاد در راه خدا می‌دانند. بسیاری نیز گذراندن خدمت مقدس سربازی به مدت 2 سال را بخشی از ادای دین هر فرد مذکر به کشور و نظام مقدس جمهوری اسلامی می‌دانند

گذراندن دوره سربازی برای تمامی مشمولین اجباری است و مشمولین قبل از پایان این دوره از انجام هرگونه خدمات دولتی و استفاده از برخی خدمات شهروندی بازداشته می‌شوند، مگر با ارائه مدرک معافیت موقت. در مهر ماه 1396، شرط ارائه مدرک سربازی برای اخذ گواهینامه برداشته شد.

سربازی در قانون اساسی

دفاع از استقلال و تمامیت ارضی و نظام جمهوری اسلامی ایران و جان و مال و ناموس مردم وظیفه دینی و ملی هر فرد ایرانی است و در اجرای این وظیفه کلیه اتباع ذکور دولت جمهوری اسلامی ایران مکلف به خدمت وظیفه عمومی برابر مقررات این قانون می‌باشند و هیچ فرد مشمول خدمت وظیفه عمومی را جز در موارد مصرح در این قانون نمی‌توان از خدمت معاف کرد.  

—ماده 1 قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب 1363،

]به حکم آیه کریمه (و اعدوالهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدوالله و عدوکم و آخرین من دونهم لا تعلمونهم الله یعلمهم) دولت موظف است برای همه افراد کشور برنامه و امکانات آموزشی نظامی را بر طبق موازین اسلامی فراهم نماید، به‌طوری‌که همه افراد همواره توانایی دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند ولی داشتن اسلحه باید با اجازه مقامات رسمی باشد.                 »

—اصل 151 قانون اساسی، [8]

براساس آمار به‌طور متوسط هر سال 800هزار مشمول در کشور به خدمت سربازی اعزام می‌شوند که حدود 20درصد از این تعداد متأهل هستند و مسائل و مشکلات خاص خودشان را دارند. هر چند سامانه مشخصی برای اعلام تعداد سربازها وجود ندارد اما گفته می‌شود هم‌اکنون حدود یک میلیون و 400هزار نفر در حال گذراندن دوره سربازی هستند.

تاریخچه

قانون 32 ماده‌ای خدمت اجباری در 16 خرداد 1304 در مجلس شورای ملی به تصویب رسید.[9][10] طبق بند اول این قانون تمام افراد ذکور بالای 21 سال می‌بایست به مدت 2 سال به خدمت سربازی می‌رفتند.[10][11][12] در آن زمان چون 1 میلیون نفر شرایط تعیین شده برای سربازی را داشتند و نیاز کشور 100هزار نفر بود، مقرر شد که از هر 10 نفر فقط یک نفر به سربازی رود.

در سال 1335 امور سربازگیری از حوزه اختیارات ارتش خارج و به وزارت کشور سپرده شد اما اجرای این قانون به علت عدم آمادگی وزارت کشور تا مهرماه سال 1341 به تعویق افتاد.[13] این قانون تا زمان انقلاب اسلامی تغییر چندانی نکرد. در سال 1363 و با توجه به شرایط جنگ قانون خدمت سربازی مشتمل بر 67 ماده و 57 تبصره در روز یکشنبه 29 مهرماه 1363 در مجلس شورای اسلامی تصویب شد.

مدت سربازی

ماده چهارم قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب سال 1363 بیان می‌کند که خدمت وظیفه عمومی در ایران 30 سال است که به چهار دوره تقسیم می‌شود. خدمت دوره ضرورت (2 سال)، دوره احتیاط (8 سال)، دوره ذخیره اول (10 سال) و دوره ذخیره دوم (10 سال). همچنین این قانون به شورای عالی دفاع اجازه می‌دهد در شرایطی که تعداد مشمولان مازاد بر نیاز باشد، طول دوره ضرورت به 18 ماه کاهش یابد.

هم‌اکنون طول خدمت وظیفه در ایران 21 ماه است. اما خدمت در مناطق محروم 20 ماه و در مناطق مرزی 19 ماه است. ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در اردیبهشت 1388 اعلام کرد از طول خدمت افرادی که دارای مدرک کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکتری و دکتری تخصصی می‌باشند به ترتیب 1، 2، 3 و 4 ماه کسر می‌شود. در سال 90 کسری‌های مربوط به مقطع تحصیلی و جبهه پدر حذف شد و خدمت وظیفه از 18 ماه به 21 ماه افزایش یافت

قانون به حکومت اجازه می‌دهد تا طبقاتی از کارکنان وظیفه‌ای که خدمت دوره ضرورت را به پایان برده‌اند برای تجدید یا تکمیل آموزش نظامی فراخوان کند. این فراخوانده شدگان، حقوقی معادل حقوق نفرات پایور هم‌درجهٔ خود دریافت خواهند کرد.

دوره‌های سربازی

دوره نخست سربازی، آموزشی نام دارد که معمولاً دو ماه به طول می‌انجامد. همچنین به مدت زمانی که یک سرباز بیش از خدمت قانونی خود تا پایان خدمت به دلیل تنبیه یا … به خدمت ادامه می‌دهد، اضافه خدمت اطلاق می‌شود.

دوره آموزشی

سربازان نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در حال تمرین تیراندازی (پادگان کرمانشاه(

یکی از اصلی‌ترین دوره‌های سربازی آموزشی است که در آن آموزش‌های نظامی به سربازان داده می‌شود به‌طوری‌که قادر باشند پس این دوره در جنگ حضور یابند. این دوره که دو ماه به طول می‌انجامد شامل آموزش‌هایی از قبیل اسلحه‌شناسی، آموزش تیراندازی، انواع استتار، مسیریابی در شب و روز و … است.[19] این دوره ممکن است در هر یک از پادگان‌های ارتش، سپاه و نیروی انتظامی باشد.

عموماً سربازان این دوره را خاطره انگیزتر از سایر دوران خدمت می‌دانند.[19]

در سال 1395 مسئولان نظام وظیفه عمومی با توجه به تغییر شیوه جنگ‌های نوین و به منظور مهارت افزایی و مقابله با جنگ نرم، تغییرات قریب‌الوقوع برای سرفصل‌های دوره آموزشی را اعلام کردند.[20]

دوره کُد

دوره کد دوره‌ای دوماهه، بعد از دوران آموزشی می‌باشد و سربازانی که دوره کد خورده باشند به جای اعزام به یگان خدمتی، به مدت دو ماه تحت آموزش‌های تخصصی قرار خواهند گرفت. تفاوت دوره کد با دوره آموزشی فقط در تخصصی بودن مطالب است. این دوره فقط مخصوص ارتش و نیروی انتظامی می‌باشد و برای رشته‌های مرتبط با نیاز ارتش و نیرو انتظامی تعبیه شده‌است تا ارتش و نیرو انتظامی نسبت به نیازهای تخصصی خود در دوره‌های دوماهه (دوره کد) نیروهای تخصصی خود را برای ادامه خدمت تربیت نماید.[19]

دوره خدمت

پس از دوره آموزشی دوره خدمت آغاز می‌شود. در این هنگام است که با توجه به میزان تحصیلات سربازان درجه نظامی دریافت می‌کنند و پس از تقسیم برای انجام ادامهٔ خدمت به شهرهای مختلف فرستاده می‌شوند. معمولاً سربازان تا پایان دوره خدمت در همان یگان خدمت خواهند کرد.[19]

برخی از سربازان با توجه به تخصصشان و نیازهای نیروهای مسلح در کارهای غیرنظامی (مثلاً اداری) به کار گرفته می‌شوند.

کسر از خدمت

میزان کسر از خدمت مدرک تحصیلی در سال 1390

مدرک تحصیلی

میزان کسر از خدمت برحسب ماه

لیسانس     1

فوق‌لیسانس2

دکترای پیوسته2

دکترا3

فوق دکترا4

راه برای کاهش خدمت مشمولان غیر غایب وجود دارد

1٫            کسر خدمت ایثارگران

2٫            کارکنان وظیفه غیربومی در مناطق امنیتی غیردرگیر، مناطق عملیاتی مناطق محروم و بد آب‌وهوا (کاهش زمان خدمت به 19 ماه) و همچنین خدمت کارکنان وظیفه در مناطق جنگی و امنیتی درگیر (کاهش زمان خدمت به 18 ماه

3٫            کسر خدمت فرزند (سه ماه کسر خدمت به ازای هر فرزند

4٫            کسر خدمت نخبگان؛ کسر به میزان 2ماه تا کل مدت خدمت

سابقاً سربازان با توجه به میزان تحصیلاتشان نیز مشمول کسر از خدمت می‌شدند که دیگر این قانون لغو شده‌است.

با توجه به 21 ماهه شدن طول خدمت از سال 1394، 3 ماه کسری مربوط به متأهل بودن لغو شد

همچنین کسانی که سابقه بسیجی فعال داشته باشند، حداکثر تا 6 ماه کسر خدمت می‌گیرند، و می‌توانند در سپاه خدمت کنند. از دهه 80 شمسی در بین جوانان خدمت در سپاه اصطلاحاً با عنوان کویت (آسان) مشهور بوده‌است زیرا حضور در صف صبحگاهی اردوگاه ساعت 8 تا 10 (پرسنلی و غیر پرسنلی) انجام شده و حداکثر 6 ماه را در هر زمانی می‌توانند حضور نداشته باشند. مدت زمان لازم برای 6 ماه کسر خدمت 2 سال بسیج فعال (کارت بسیج فعال بر خلاف بسیج ساده) است اگرچه در اخبار به آن اشاره‌ای نمی‌شود.[34] در ارتش در دهه 1360 و 70 اگر شخصی در خدمت سربازی علیه یک فساد داخلی رخ داده در دادگاه نظامی شهادت می‌داد به احتمال بسیار پیشنهاد استخدام با ارتقاء درجه و مزایا دریافت می‌کرد که به مبارزه با فساد بسیار کمک می‌شد.

تبعیض جنسیتی

هم‌اکنون در ایران فقط پسران و مردان به سربازی اعزام می‌شوند ولی پیش از انقلاب اسلامی دختران نیز به سربازی اعزام می‌شدند همان‌طور که هم‌اکنون نیز در بسیاری از کشورها همچون اسرائیل دختران-به جز کسانی که مذهبی باشند- نیز خدمت نظامی می‌کنند. پس از انقلاب در زمان بررسی اصل 151 قانون اساسی آیت‌الله صافی سربازی زنان را یک بدعت نادرست از سوی حکومت سابق دانست و گفت:

این یک بدعت تازه‌ای بود که در زمان طاغوت برای از بین بردن هتک صیانت زنان این مملکت بوجود آمد. خواهش من این است که شما کاری نکنید که این بدعت بوسیله شما تأیید شود… آموزش نظامی برای زنان و بانوان سابقه قبل ندارد و اگر این امر، امر لازمی بود، حضرت رسول اکرم (ص) هم حضرت زهرا (ع) را آموزش نظامی می‌داد.

— لطف‌الله صافی گلپایگانی،

از طرف دیگر موافقان خدمت سربازی زنان با این استدلال که در زمان جنگ دفاع از کشور بر هر زن و مرد و حتی بچه‌ای واجب است خواهان برقراری سربازی بانوان بودند. در نهایت مقرر شد تا زنان نیز آموزش نظامی جداگانه ببینند و امکانات آموزش نظامی به شرط آموزش توسط زنان برای آنان فراهم شود ولی خدمت وظیفه عمومی آموزش نظامی برای زنان الزامی نباشد.

در این بین، مبتلایان به اختلال هویت جنسی از سربازی از خدمت سربازی معاف هستند. به این صورت که ابتدا یک دوره شش‌ماهه معافیت موقت رای پیگیری‌های لازم در پزشکی قانونی و اخذ مجوز از قوه قضاییه داد می‌شود و در صورت اثبات معافیت دائم داده می‌شود.

معافیت از سربازی

افرادی که دارای مصدومیت یا نارسایی‌های بدنی یا برخی شرایط اجتماعی هستند از خدمت معاف می‌شوند. اساساً دو نوع معافیت وجود دارد: معافیت موقت و معافیت دائم.

بنیاد ملی نخبگان

افرادی که دارای شرایطی خاص باشند، از طریق بنیاد ملی نخبگان می‌توانند دوره سربازی را با طی دوره آموزشی و انجام یک پروژه به جای مابقی دوره، به اتمام برسانند.

معافیت پزشکی

دارا بودن شرایط خاص جسمی یا روانی، یکی از امکان‌های معافیت است.

معافیت کفالت

معافیت کفالت به معافیتی گفته می‌شود که به دلیل سرپرستی از افراد خانواده به شخص مشمول داده می‌شود.

جانبازان می‌توانند برای فرزند خود معافیت کفالت بگیرند. در صورتی که درصد جانبازی بیش از 25٪ باشد، می‌توانند فرزند دیگر خود را نیز از خدمت معاف کنند.

معافیت تحصیلی

معافیت تحصیلی جزو معافیت‌های موقت است، به این معنی که دانش‌آموزان و دانشجویان تا زمانی که تحصیل می‌کنند از خدمت معاف هستند.

معافیت سه برادری

در اردیبهشت ماه سال 1388، مسئولین سازمان وظیفه عمومی جمهوری اسلامی ایران به دلیل تراکم بیش از حد مشمولین خدمت سربازی، قوانین جدید معافیت را اعلام کردند که این نوع معافیت از اول فروردین 1391 متوقف شد.

درجه‌های نظامی

درجه سربازان با توجه به مدرک تحصیلی در سال 1389[45][46][47]

مدرک تحصیلی       درجه نظامی

دیپلم         درجه سرجوخه و گروهبان سومی

فوق‌دیپلم   درجه گروهبان دومی و گروهبان یکمی

لیسانس     درجه گروهبان یکمی و ستوان سومی

فوق‌لیسانس و بالاتر درجه ستوان دومی

هر چه که میزان تحصیلات فرد بالاتر باشد، درجهٔ وی نیز بالاتر خواهد بود. بنابر قانون خدمت وظیفه عمومی نفراتی که دارای مدرک کارشناسی ارشد به بالا باشند به درجه ستوان سوم و ستوان دوم، نفراتی که دارای مدرک کارشناسی باشند به درجه گروهبان یکمی، نفراتی که دارای مدرک کاردانی (فوق دیپلم) باشند به درجه گروهبان دوم و سوم نائل می‌شوند؛ و دارندگان دیپلم به درجه سرجوخه، سربازان صفر نیز از بین دارندگان مدارک پایین‌تر از دیپلم انتخاب می‌شوند. افراد درصورتی که در ارتش خدمت کنند و در دوره کد انتخاب شوند به یک درجه بالاتر نایل می‌شوند.

ارگان‌های سربازگیری

سربازان به ارگان‌های مختلفی فرستاده می‌شوند از جمله ارتش، سپاه، نیروی انتظامی، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، سازمان زندان‌ها و میراث فرهنگی

حقوق سربازان وظیفه در طول خدمت وظیفه عمومی با توجه به درجه آن‌ها تعیین می‌شود. بدین صورت که از 41٬500 تومان برای سرباز سوم تا 69٬600 تومان برای ستوان یکم دارای رشته فنی و 76٬900 تومان برای ستوان یکم دارای رشته پزشکی، متفاوت است. این میزان حقوق‌ها در سال 1395 بین 70 تا 120 هزارتومان بود.[52] پایه حقوق سربازان در سال 97 حدود 140٬000است.

بر اساس ماده 49 قانون خدمت وظیفه عمومی، حقوق دریافتی یک سرباز باید بین 60 تا 90 درصد حقوق کارکنان رسمی باشد که این مبلغ چیزی حدود 900هزار تومان می‌شود. بر اساس ماده 50 قانون خدمت وظیفه عمومی «افسران و درجه داران وظیفه در صورت اعزام به مأموریت یا انتقال یا خدمت در مناطق محروم و بد آب و هوا مشمول مقررات فوق‌العاده و مزایای مربوط به افسران و درجه داران کادر ثابت نسبت به حقوق آنان خواهند بود. سایر کارکنان وظیفه در موارد مذکور از دو سوم فوق‌العاده‌ها و مزایای درجه گروهبان دومی کادر ثابت نسبت به حقوق آنان برخوردار خواهند بود. سایر کارکنان وظیفه در موارد مذکور از دو سوم فوق‌العاده‌ها و مزایای درجه گروهبان دومی کادر ثابت برخوردار خواهند شد.» اداره منابع انسانی ستاد کل نیروهای مسلح، در فروردین سال 1394 اعلام کرد که برنامه خاصی برای افزایش حقوق سربازان وجود ندارد. و دریافتی سربازان فقط به اندازه درصد افزایش حقوق کارمندان دولت در پایان هر سال افزایش خواهد یافت.

فرار از سربازی

طبق اعلام ناجا تا سال 1395، 1٫5 میلیون سرباز فراری شناسایی شده‌است.

در سال 1392 هرگونه بخشش برای افرادی که از سربازی فرار کرده‌اند لغو شده و دلیل آن مشوق بودن برای افزایش سرباز فراری‌ها اعلام شد. طبق این تصمیم، تمامی افراد ذکور که به خدمت سربازی نرفته‌اند تا پایان 50 سالگی همچنان در شمول خدمت وظیفه هستند. هرچند تسهیلاتی برای آنان در نظر گرفته شد تا در محل سکونت خدمت سربازی خود را انجام دهند.

طبق قانونی که از سال 1394 اجرا شد، سربازانی که بیش از 8 سال غیبت داشته‌اند می‌توانند با پرداخت جریمه معاف شوند.

فروش خدمت وظیفه

میزان جریمه مشمولان غایب در سال 1395

مدرک تحصیلی       میزان جریمه

(برحسب میلیون ریال)

دیپلم         150

فوق‌دیپلم   200

لیسانس     250

فوق‌لیسانس              300

دکترای غیرپزشکی 350

دکترای پزشکی       400

پزشکان متخصص و بالاتر     500

فراخوان پرداخت جریمه خدمت با پیامک. از میان 1٫5میلیون پیامک ارسال شده، فقط 73هزار نفر برای خرید سربازی در سال 95 اقدام کردند.

اولین بار در آذر ماه سال 1377 برای مقطعی سه ساله سربازان مجاز شدند تا با پرداخت مبالغی از خدمت سربازی معاف شوند

در آن زمان مبلغ خرید سربازی بین یک میلیون و 800 تا سه میلیون و 100 هزار تومان در نظر گرفته شد و 350 هزار نفر سربازیشان را خریدند.

در 30 آذر 93 دولت یازدهم دربند «ط» تبصره شانزده لایحه بودجه پیشنهادی خود مبنی بر فروش دوره سربازی مشمولانی که 10 سال غیبت دارند را به مجلس داد در این بند بودجه آمد: به دولت اجازه داده می‌شود تا کلیه مشمولان خدمت وظیفه عمومی را که «بیش از 10 سال» غیبت دارند با پرداخت دریافت جریمه مدت زمان غیبت، معاف نماید.

در لایحه بودجه سال 1395، دولت پیشنهاد معافیت با پرداخت جریمه برای افراد با 5 سال غیبت را داد ولی ستاد کل نیروهای مسلح با آن مخالفت کرد و مدت غیبت 8 سال را پیشنهاد داد. کمیسیون تلفیق مجلس شورای اسلامی در نهایت با 8 سال موافقت کردند.[65] مبلغ جریمه بین 10 تا 50 میلیون تومان بر اساس مدرک تحصیلی تعیین شد. هرچند که برخی نمایندگان به دلیل تبعیض بوجود آمده به خاطر توانایی ثروتمندان در خرید سربازی مخالف این طرح بودند. دارندگان این نوع معافی مجاز به نمایندگی مجلس، عضویت در شوراهای اسلامی و انتصاب در سمت‌های مدیریتی نیستند.تبصره مربوطه در لایحه بودجه سال 1396 نیز گنجانده شده‌است.

خروج از کشور

استفاده از تسهیلات تردد مشمولان خارج از ایران، تسهیلاتی بود که بر اساس آن، کسانی که سه سال اقامت پیوسته در خارج از ایران داشته باشند، در هرسال دو نوبت و درمجموع سه ماه می‌توانند به داخل ایران تردد کنند.

کسانی که خدمت سربازی را به پایان نبرده باشند یا معافیت نداشته باشند، برای تحصیل در خارج از کشور و خروج از کشور برای مدت تا یک ماه 15 میلیون تومان و برای مدت بیش از آن 20 میلیون تومان وثیقه بگذارند؛ که این قانون در سال 1396 لغو، و کلیهٔ افراد مشمول دیپلم برای تحصیل در خارج از کشور باید حتماً دارای معافیت یا کارت پایان خدمت باشند.

سن ممنوع‌الخروجی و شرایط دریافت معافیت خارج از کشور

سن ممنوع‌الخروجی پسران، پایان هفده سال تمام می‌باشد و دقیقاً بر اساس روز و ماه تولد محاسبه می‌گردد. برای مثال، متولد 20 آذر سال 1381، در بیستم آذر سال 1398 مشمول خدمت شده و ممنوع‌الخروج می‌شود.

جهت دریافت معافیت، شخص باید حداقل سه سال متوالی سرباز غایب و مقیم خارج کشور باشد و سپس با مراجعه به سفارت و تأیید مقامات مربوطه، کارت معافیت خود را دریافت کند.

طرح‌های تغییر شیوه خدمت وظیفه

با توجه به شرایط جدید و تغییر ساختار تهدیدها و همچنین بالا رفتن میزان تحصیلات دانشجویان مشمول، پیشنهادهایی برای تغییر ساختار نظام سربازی اجباری انجام شده‌است که از جملهٔ آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: افراد متناسب با توان و تحصیلات خود استعداد یابی شده و در چرخه ایجاد بنگاه‌های اقتصادی بکارگیری می‌شوند و علاوه بر گذراندن خدمت، حقوق مکفی (معادل 80٪ از حقوق یک فرد عادی) از محل درآمدهای بنگاه (نه از محل بودجه سازمان بکارگیرنده) دریافت خواهد نمود.